Η παρούσα κρίση είναι πρωτότυπη για πολλούς λόγους και νομίζω ότι ο πιο εξωφρενικός από όλους είναι ο εξής:
ΟΜΙΛΙΑ ΗΛΙΑ ΙΩΑΚΕΙΜΟΓΛΟΥ
Ομιλία
Ηλία Ιωακείμογλου
Επιστημονικός Σύμβουλος ΓΣΕΕ
Αγαπητοί φίλοι
Η παρούσα κρίση είναι πρωτότυπη για πολλούς λόγους και νομίζω ότι ο πιο εξωφρενικός από όλους είναι ο εξής:
Ιστορικές κρίσεις είχαμε στην ιστορία της ανθρωπότητας από την αρχαία Ελλάδα και μετά από την αρχαία Αθήνα κιόλας υπήρχαν πιστωτικές κρίσεις. Και στην αρχαία Ρώμη και στην συνέχεια στην Αναγέννηση κ.λ.π. σε κάθε μια από αυτές τις περιπτώσεις παρενέβαινε το δημόσιο, το κράτος για να βοηθήσει στην λύση αυτής της κρίσης. Σε κάθε περίπτωση παρενέβαινε υπέρ των οφειλετών. Βοηθούσε δηλαδή αυτούς που όφειλαν ώστε να ξεπεραστεί η κρίση. Σίγουρα είναι η πρώτη φορά στην ιστορία που το κράτος προσπαθεί να βοηθήσει τους πιστωτές. Αυτούς δηλαδή που έχουν υποχρέωση να ξοφλήσουν.
Αποδείχτηκε όμως μια εξωφρενική λύση που επιχειρείται να δοθεί και αυτό αποτελεί συνέχεια των όσων συνέβησαν προηγουμένως δηλαδή ζήσαμε μέσα σε ένα καθεστώς συντριπτικής κυριαρχίας των επιχειρήσεων του κεφαλαίου και ακόμα και η λύση η οποία επιχειρείται να δοθεί. Αυτή η κρίση έχει φέρει στο προσκήνιο ορισμένα γεγονότα τα οποία νομίζω εάν πολιτικοποιηθούν θα αποκτήσουν δύναμη. Δηλαδή εάν γίνει συνείδηση στις εργαζόμενες τάξεις ο τρόπος με τον οποίο επιχειρείται να θα δοθεί λύση στην πιστωτική κρίση. Εάν γίνει συνείδηση αυτό που είπα προηγουμένως είναι σκανδαλώδες να βοηθάς τον πιστωτή και όχι τον οφειλέτη. Εάν γίνει συνείδηση ότι επί είκοσι χρόνια μας έλεγαν οι νεοφιλελεύθερες κυβερνήσεις σε όλη την Ευρώπη και στις Ηνωμένες Πολιτείες ότι δεν υπάρχουν χρήματα για ασφαλιστικά ταμεία, δεν υπάρχουν χρήματα για τα νοσοκομεία δεν υπάρχουν χρήματα για την παιδεία. Και ξαφνικά βρέθηκαν απίστευτα ποσά τα οποία δίδονται στις τράπεζες και μάλιστα δίδονται κατά παράβαση όλων των θεσμικών ρυθμίσεων που είχαν δημιουργηθεί προηγουμένως για να μην αυξάνονται οι κοινωνικές δαπάνες.
Περιέχει λοιπόν ένα μεγάλο πολιτικό δυναμικό αυτή η κρίση αλλά είναι απλώς ένα δυναμικό με την έννοια ότι εάν δεν πολιτικοποιηθούν τα ζητήματα που έφερε στην επιφάνεια η κρίση δεν θα έχουμε μεγάλα αποτελέσματα.
Για να καταλάβουμε τώρα πως φθάσαμε εκεί πρέπει να πιάσουμε το νήμα της ιστορίας αρκετά παλιά γιατί αυτό που ζούμε σήμερα η απόληξη είναι η απόληξη μιας μακράς ιστορίας. Πρέπει να πιάσουμε το νήμα λίγο από την δεκαετία του ’70.
Στην δεκαετία του ’60 και το πρώτο μισό της δεκαετίας του ’70 είχαμε σε όλες τις χώρες του ανεπτυγμένου κόσμου ένα μεγάλο εργατικό κίνημα, άνοδο των σοσιαλιστικών ιδεών και άλλα κινήματα είχαν αναπτυχθεί τότε. Γενικά υπήρχε μια άνοδος, μια ενίσχυση του πόλου της εργασίας και μια αποδυνάμωση του πόλου του κεφαλαίου δηλαδή των πολιτικών δυνάμεων που εκπροσωπούν το κεφάλαιο και της δύναμης των επιχειρήσεων.
Φθάσαμε έτσι σε μια οικονομική διαρθρωτική κρίση η οποία εκδηλώθηκε ανοιχτά γύρω στο 1974. Είχαμε μια μεγάλη διαρθρωτική κρίση σημαίνει ότι είχαν τεθεί σε αμφισβήτηση τότε ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούσαν οι επιχειρήσεις, ο τρόπος με τον οποίο εργάζονταν οι εργαζόμενοι κυρίως στα εργοστάσια όπου επικρατούσε κυρίως μια μονότονη επαναληπτική εργασία βασισμένη στις αρχές του συστήματος Τέιλορ και στις ιδέες του Φόρτ. Τέθηκαν σε αμφισβήτηση μια σειρά από εργασιακές ρυθμίσεις που είχαν γίνει και έτσι γύρω στο 1974 εκδηλώθηκε ανοιχτά μια κρίση η οποία εμφανίστηκε με την πτώση όλων των δεικτών κερδοφορίας.
Είχαμε δηλαδή τότε μια βαθιά κρίση η οποία βρισκόταν μέσα στην καρδιά του συστήματος μέσα στην καρδιά της παραγωγής και μπορούμε να πούμε ότι οφειλόταν στο γεγονός ότι η εργασία είχε γίνει πάρα πολύ δυνατή σε σχέση με αυτό που άντεχε το σύστημα.
Σας είναι γνωστό στην συνέχεια ξεκινώντας με τις κυβερνήσεις Θάτσερ και Ρίγκαν ξεκίνησε μια μεγάλη αντεπίθεση ενάντια σε αυτές τις δυνάμεις που είχαν εκδηλωθεί στην δεκαετία ’65 – ’75 με ποικίλους τρόπους και ξεκίνησε μια διαδικασία αναδιάρθρωσης της παραγωγής αλλά και των αγορών. Μια διαδικασία γενικής αναδιάρθρωσης της οικονομίας στις κατευθύνσεις που γνωρίζουμε σήμερα κάτω από το όνομα του νεοφιλελευθερισμού.
Από τις αρχές της δεκαετίας του ’80 έχουμε μεγάλες αλλαγές θεσμικές που επηρεάζουν τον συσχετισμό δυνάμεων ανάμεσα στο παραγωγικό κεφάλαιο και το χρηματιστικό, έχουμε τη απελευθέρωση των αγορών και σε εθνικό επίπεδο και σε διεθνές με αποτέλεσμα το χρηματιστικό κεφάλαιο να αποκτά μια μεγάλη δύναμη και εξαιτίας της παγκόσμιας κίνησης του να μπορεί να «ελέγχει» τις επιδόσεις κάθε χώρας.
Είχαμε δηλαδή στην δεκαετία του ’80 μια μεγάλη ανατροπή που ξανάφερε στην ηγεμονία του παγκόσμιου καπιταλισμού το χρηματιστηριακό κεφάλαιο κάτι που είχε σταματήσει μετά την μεγάλη κρίση του ’29 και μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο όταν το χρηματιστηριακό κεφάλαιο είχε ένα περιορισμένο ρόλο δηλαδή την ηγεμονία στο εσωτερικό του κεφαλαίου την είχε το παραγωγικό κεφάλαιο.
Γνωρίζεται πολύ καλά ότι σε αυτό το πλαίσιο έγιναν και όλες οι αλλαγές στην αγορά εργασίας που μας είναι γνωστές με το όνομα των ευελιξιών δηλαδή αλλαγές οι οποίες έφεραν σε δυσμενέστερη θέση την εργασία, οι επιχειρήσεις απέκτησαν μεγαλύτερες απαιτήσεις σε σχέση με τους εργαζόμενους, δηλαδή απαιτούσαν αυξημένα κέρδη διαπιστώνουμε στατιστικά ότι υπήρξε μια μεγάλη πτώση στο μερίδιο της εργασίας, το προϊόν δηλαδή ότι από το ετήσιο ΑΕΠ που παράγουμε ένα όλο και μεγαλύτερο μέρος το .. οι επιχειρήσεις. Κοντά σε αυτό όλες αυτές τις αλλαγές είχαμε και μεγάλες ιδεολογικές αλλαγές αναδείχθηκε δηλαδή η ιδεολογία της αγοράς σε κυρίαρχη ιδεολογία της κοινωνίας την οποία ζούμε, ο επιχειρηματίας έγινε ο σύγχρονος ήρωας αυτού του κόσμου των αγορών, οι συλλογικές αξίες υποχώρησαν και συνολικά φθάσαμε σε αυτό το οποίο μας είναι γνωστό και είναι μια ασφυκτική κυριαρχία των επιχειρήσεων.
Ξεκινώντας δηλαδή από την δεκαετία του ’70 που ήταν μια εκδίκηση αν θέλετε του κεφαλαίου πάνω στην εργασία που είχε οδηγήσει στην κρίση ’74. Φθάσαμε σε ένα καθεστώς όπου το κεφάλαιο είναι εξαιρετικά ισχυρό. Και έχουμε τώρα μια κρίση η οποία προέρχεται ακριβώς από αυτό το γεγονός. Γιατί.
Η αχαλίνωτη ελευθερία του χρηματιστηριακού κεφαλαίου μέσα από τις γνωστές εταιρίες τις οποίες έχετε ακούσει και μέσα στην τιτλοποίηση την έκδοση τίτλων που βασίζονταν σε άλλους τίτλους που βασίζονταν και εκείνοι σε άλλους τίτλους δημιουργούσαν μια αυξανόμενη απαίτηση των κατόχων αυτών των χαρτιών των χάρτινων τίτλων επάνω στην πραγματική παραγωγή.
Όταν μια εταιρία μου έχει πουλήσει ένα τίτλο είναι απλώς ένα χαρτί δεν έχει μια δική του αξία ο τίτλος απλώς είναι μια υπόσχεση ότι έχω ένα δικαίωμα πάνω στην μελλοντική παραγωγή. Εάν δηλαδή στο μέλλον παρουσιάσω αυτό το χαρτί θα μπορώ να ιδιοποιηθώ ένα μέρος από την παραγωγή. Όταν όμως αυτά τα χαρτιά πολλαπλασιάζονται το παιχνίδι που παίχτηκε με τις τιτλοποιήσεις δημιουργήθηκε μια τόσο μεγάλη απαίτηση των κατόχων τίτλων επάνω στην μελλοντική παραγωγή που αυτή η απαίτηση δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί να ικανοποιηθεί. Έγινε δηλαδή κάποια στιγμή ότι η μελλοντική παραγωγή δεν είναι αρκετή για να αποπληρώσει όλους τους τίτλους που βρίσκονταν στα χέρια των «επενδυτών». Επομένως είναι μια κρίση η οποία δημιουργήθηκε από τις ίδιες τις λειτουργίες του κεφαλαίου, η εργασία ήταν αμέτοχη ως προς αυτή και αυτό παρουσιάζει ένα πρόβλημα με την έννοια ότι η εργασία κατά κάποιο τρόπο είναι ακόμα έξω από το γήπεδο δεν είναι μέσα στο παιγνίδι, επειδή ακριβώς δεν ήταν μέσα στην διαδικασία της κρίσης. Γι’ αυτό και οι λύσεις που ακούμε ή μάλλον οι λύσεις που δίνεται να δοθούν από τις κυβερνήσεις πάλι είναι μέσα στο ίδιο πνεύμα δηλαδή έχουν την οπτική των επιχειρήσεων, των τραπεζών και ο κόσμος της εργασίας ουσιαστικά δεν περιλαμβάνεται μέσα στην προβληματική τους. Επομένως επαφίεται στις δυνάμεις της εργασίας να μπουν στο παιχνίδι για να διεκδικήσουν λύσεις που να λαμβάνουν υπόψη και τα δικά μας προβλήματα και τα δικά μας συμφέροντα.
Υπάρχει και στην σημερινή κατάσταση και μια κρίση εν δυνάμει κρίση ιδεολογική δηλαδή ο νεοφιλελευθερισμός εμφανίστηκε στην παγκόσμια σκηνή σαν μια πολιτική η οποία έδινε μια υπόσχεση ότι θα απελευθερώσουμε τις αγορές, γνωρίζουμε ότι θα μειωθούν οι μισθοί και ότι για την εργασία δεν θα είναι πάντα ευχάριστες οι αλλαγές, ωστόσο από αυτές τις θυσίες θα προκύψει μια αύξηση των κερδών από την αύξηση των κερδών θα υπάρξει μια αύξηση των επενδύσεων επομένως και της απασχόλησης άρα θα μειωθεί η ανεργία και στο τέλος της ημέρας παρόλο που μπορεί να περάσουμε και από κάποιες επώδυνες καταστάσεις να δεχθούμε κάποια επώδυνα μέτρα θα φθάσουμε σε μια νέα ισορροπία στην οποία θα είμαστε όλοι καλύτερα. Αυτή είναι μια υπόσχεση επάνω στην οποία βασίστηκε η ηγεμονία του νεοφιλελευθερισμού με την έννοια ότι απέσπασε την συναίνεση των ψηφοφόρων ακριβώς επειδή έδινε μια τέτοια υπόσχεση η οποία είχε γίνει πιστευτή.
Σήμερα η παγκόσμια κρίση μας δείχνει ότι μια τέτοια υπόσχεση δεν έγινε κατορθωτό να υλοποιηθεί, το γνωρίζουμε αυτό και πριν από την κρίση αλλά και τώρα με την κρίση έρχεται στην επιφάνεια στην πολιτική σκηνή με μεγάλη ένταση. Αυτή η διάψευση ωστόσο παραμένει στο επίπεδο της εμπειρίας στους εργαζόμενους. Από το επίπεδο της εμπειρίας να πάμε στο επίπεδο της συνείδησης υπάρχει μια απόσταση. Θέλω να πω ακόμα αυτό ότι δεν μπορούμε να καθίσουμε αναπαυτικά στην καρέκλα μας και να δούμε τον νεοφιλελευθερισμό να καταρρέει και τους μύθους του, πρέπει και εμείς κινηθούμε σε αυτή την κατεύθυνση.
Ο βασικός μύθος του νεοφιλελευθερισμού ο οποίος κλονίζεται εξαιτίας της κρίσης είναι η αυτόματη ρύθμιση των αγορών δηλαδή κάποιες θαυματουργές ιδιότητες που υποτίθεται ότι έχουν οι ελεύθερες αγορές. Και μάλιστα δεν πρόκειται για τον μύθο απλώς του νεοφιλελευθερισμού πρόκειται για τα θεμέλια της σύγχρονης οικονομικής θεωρίας. Μπορεί δηλαδή να έχει πολύ σημαντικές προεκτάσεις και στο επίπεδο της οικονομικής θεωρίας στο εξωτερικό δηλαδή των πανεπιστημίων, των συζητήσεων που διεξάγονται στους διεθνής οργανισμούς κ.λ.π.
Ο μύθος αυτός λοιπόν μας λέει το εξής καταρχάς είναι ένας μύθος που αναδύεται στην διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα. Πριν βεβαίως οι αγορές λειτουργούσαν και ο ηγεμόνας στην περίοδο της μετάβασης από την φεουδαρχία στον καπιταλισμό, λειτουργούσε η Ευρώπη με μικρά κράτη, κρατίδια με ηγεμονίες και ο ηγεμόνας φρόντιζε στην αγορά να φθάνουν εμπορεύματα, καθόριζε τιμές, γιατί αναγνώριζε ότι ο δικός του ρόλος είναι να εξασφαλίσει την αναπαραγωγή των υπηκόων του, φρόντιζε δηλαδή να υπάρχουν αρκετά σιτηρά για τους αγρότες, φρόντιζε να μην υπάρχουν φαινόμενα κερδοσκοπίας κ.λ.π.
Στην διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα με την άνοδο του εμπορικού καπιταλισμού αναπτύσσεται σιγά σιγά η ιδέα ότι η αγορά είναι ένας μηχανισμός ο οποίος μας δείχνει τι πρέπει να κάνουμε. Μας δείχνει τους πόρους που έχουμε πως πρέπει να τους χρησιμοποιήσουμε για να παράγουμε τι και σε τι ποσότητα. Επιπλέον έχει και μια μαγική ιδιότητα ότι μας δείχνει ποια είναι η σωστή τιμή σε κάθε προϊόν.
Εμφανίστηκε δηλαδή σαν ένας μηχανισμός ο οποίος έπρεπε να τεθεί πάνω από την κυβέρνηση ενώ παλαιότερα η πολιτική διακυβέρνηση ήταν πάνω από την αγορά δηλαδή ο ηγεμόνας ρύθμιζε αυτά τα πράγματα τώρα εμφανίστηκε ένας μηχανισμός ο οποίος υποτίθεται ήταν ανώτερος από την συνείδηση του ηγεμόνα. Αυτή η ιδέα αναπτύχθηκε σταδιακά αλλά εκφράστηκε με τον πιο διάσημο τρόπο από τον Άνταμ Σμιθ ο οποίος θεωρείται και ο πατέρας της οικονομίας με το περίφημο αόρατο χέρι της αγοράς το οποίο ρυθμίζει τα πράγματα. Ο Μισιέλ Φουκό που είναι ένας ιστορικός και ασχολήθηκε και με αυτό το θέμα λέει ότι εμφανίζεται η αγορά στην διάρκεια της εποχής σαν ένας τόπος παραγωγής αλήθειας, ένας τόπος δηλαδή που μας δείχνει ποια είναι η αλήθεια η οποία θα πρέπει βεβαίως και εμείς να υποταχθούμε. Επίσης εμφανίζεται η αγορά σαν μια φυσική τάξη πραγμάτων όπως είναι τα φυσικά φαινόμενα που είναι πέρα και πάνω από εμάς, τις ίδιες ιδιότητες υποτίθεται ότι έχει και η αγορά. Βεβαίως ο μύθος αυτός της αγοράς υπέστη στη συνέχεια ισχυρή κριτική η οποία όμως την διάρκεια των 30 τελευταίων ετών όπως γνωρίζεται έχει υποσταλεί. Ο ρόλος της αγοράς θεωρήθηκε λοιπόν και πάλι ότι είναι πάρα πολύ σημαντικός και είναι μάλιστα και πρωταρχικός. Η βασική ιδέα που διαθέτει αυτός ο μύθος της αγοράς είναι η έννοια της ισορροπίας που μας λέει δηλαδή ότι εδώ έρχονται οι πωλητές εμπορευμάτων και οι αγοραστές εμπορευμάτων, αγαθών, περιουσιών και το σύστημα αυτό όπου συναντιόνται η αγορά ισορροπεί δηλαδή εξασφαλίζει μια ορισμένη σταθερότητα τις ποσότητες που έρχονται στην αγορά και εξασφαλίζει μια σταθερότητα στις τιμές. Επιπλέον μας λέει ποιες είναι οι σωστές τιμές αυτές που πρέπει να έχουν τα εμπορεύματα έτσι ώστε και οι καταναλωτές να προμηθεύονται σε ικανή ποσότητα αυτά που χρειάζονται και οι παραγωγοί να έχουν το κέρδος που θεωρείται ικανοποιητικό. Και αν υπάρχει μια διαταραχή τότε η αγορά μόνη της χωρίς παρεμβάσεις μπορεί να ξαναφέρει την οικονομία στο σημείο ισορροπίας. Αυτή δηλαδή την ευέλπιστη κατάσταση την οποία όλοι είμαστε ευτυχισμένοι στο τέλος της ημέρας.
Ολόκληρη η οικονομική θεωρία είναι κτισμένη